Κορωνίδα Νάξου: Το Κάιρο Ναξιώτικο δημοτικό τραγούδι της κατοχής (πρώτη προσέγγιση)

Τρίτη 11 Μαρτίου 2014

Το Κάιρο Ναξιώτικο δημοτικό τραγούδι της κατοχής (πρώτη προσέγγιση)

το Κάιρο Ναξιώτικο δημοτικό τραγούδι της κατοχής γράφει ο φιλόλογος Νίκος Λεβογιάννης (πρώτη προσέγγιση). Το «Κάιρο» είναι ναξιώτικο δημοτικό ιστορικό τραγούδι της κατοχής, που το τραγουδούσαν τα παλικάρια από τη Νάξο που έφυγαν τότε στη Μέση Ανατολή, όπου στρατεύτηκαν εθελοντές στον ελληνικό στρατό που συγκροτήθηκε στην Αίγυπτο από το 1942, πήραν μέρος με την ΙΙΙ ορεινή ταξιαρχία στην απόβαση των συμμάχων στην Ιταλία, πολέμησαν στην ιστορική μάχη στο Ρίμινι και μαζί με τον ελληνικό στρατό μπήκαν πρώτοι στην πόλη και την απελευθέρωσαν απ’ τους γερμανούς κατακτητές (Σεπτέμβριος 1944).

Το τραγούδι αυτό έχει πάρει πολλά στοιχεία απ’ τα δημοτικά τραγούδια της ξενιτιάς, (επίκαιρα την εποχή εκείνη, που τα τραγουδούσαν οι Έλληνες στρατιώτες στη Μέση Ανατολή), κυριαρχούν όμως σ’ αυτό τα ιστορικά στοιχεία στα οποία αναφέρεται και γι’ αυτό κατατάσσεται στα λεγόμενα ιστορικά δημοτικά τραγούδια ή τραγούδια της κατοχής. Συγκεκριμένα ο «σκοπός» το ρεφρέν και αρκετοί απ’ τους στίχους του έχουν «αντιγραφεί» από διάφορες παραλλαγές του πανελλήνια γνωστού δημοτικού τραγουδιού της ξενιτιάς «τα έρημα τα ξένα», που συναντάται και με τον τίτλο «από μικρός ορφάνεψα» και κυκλοφορούσε σε δίσκους δημοτικών τραγουδιών σε διάφορες παραλλαγές τόσο πριν από την κατοχή, όσο και μετά (1930-1950). Τα τραγούδια αυτά τα τραγουδούσαν και τα χόρευαν στα πανηγύρια και οι δίσκοι ακούγονταν απ’ τα γραμμόφωνα σε όλη την Ελλάδα. Ήταν εξ άλλου αυτά και επίκαιρα λόγω της μαζικής μετανάστευσης που παρατηρείται κατά την περίοδο αυτή (1930-1960). Το εργατικό δυναμικό της χώρας, ο ανθός του ελληνικού λαού μεταναστεύει μαζικά στις χώρες της βόρειας και κεντρικής Ευρώπης (Γερμανία, Βέλγιο κ.λπ.), αλλά και της Αμερικής, του Καναδά και της Αυστραλίας.

Στους στίχους και τον «σκοπό» αυτών των τραγουδιών, που φαίνεται πως τα μετέφεραν και τα τραγουδούσαν στη Μέση Ανατολή παλικάρια από διάφορα μέρη της κατεχόμενης Ελλάδας, οι Ναξιώτες στρατιώτες στη Μέση Ανατολή έβαλαν δικούς τους αυτοσχέδιους στίχους πάνω στο «σκοπό» του τραγουδιού «τα έρημα τα ξένα», που αναφέρονταν στις δικές τους περιπέτειες, στον πόνο και τα μεράκια τους, στίχους γεμάτους με τη νοσταλγία τους για τη Νάξο, και δημιούργησαν έτσι το νοσταλγικό τραγούδι «το Κάιρο».

Αργότερα με την απελευθέρωση το έφεραν μαζί τους πίσω στη Νάξο για να ακουστεί πλέον στα παραδοσιακά γλέντια και πανηγύρια, όταν τα παλικάρια αυτά γλεντούσαν.

Οι άγνωστοι δημιουργοί (κατά πάσα πιθανότητα Ναξιώτες στρατιώτες στη Μέση Ανατολή) του τραγουδιού «το Κάιρο» έχουν «πάρει» απ’ τα δημοτικά τραγούδια της ξενιτιάς το «σκοπό», δηλ. τη μουσική (Καλαματιανός νοσταλγικός), το ρεφρέν, που είναι ακριβώς ίδιο και μερικούς νοσταλγικούς στίχους όπως: «η μάνα που με γέννησε κλαίει κι αναστενάζει/ παιδάκι μου φωνάζει».

Δεν αποκλείεται αυτά τα δημοτικά τραγούδια να ακούγονταν και στη Νάξο πριν και μετά την κατοχή.

Ένα δημοτικό τραγούδι της ξενιτιάς από εκείνα που πιθανώς συνέβαλαν στη δημιουργία του τραγουδιού «το Κάιρο», με το οποίο αυτό έχει πολλά κοινά στοιχεία είναι «τα έρημα τα ξένα», που έχει γραφτεί σε δίσκο το 1946 και το τραγουδάει ο Δημήτρης Ατραΐδης (1946):

τα έρημα τα ξένα

Από μικρός ορφάνεψα στα έρημα τα ξένα,

δεν τα `χω μαθημένα.

Και τι θα γίνω τώρα αμάν πού’ μαι σε ξένη χώρα (ρεφρέν).

Βαρέθηκα στα ξένα, δεν γέλασα κανένα,

βαριά είναι τα ξένα, δεν τα `χω μαθημένα.

και τι θα γίνω τώρα αμάν μέσα σε ξένη χώρα (ρεφρέν).

Η μάνα που με γέννησε κλαίει κι αναστενάζει,

παιδάκι μου φωνάζει.

Ανάθεμα τα ξένα, μ’ έχουν φαρμακωμένα.

Γράφει ο Νίκος Λεβογιάννης Φιλόλογος Πρώην Βουλευτής

Κοινά στοιχεία αυτού του δημοτικού τραγουδιού με το δικό μας «Κάιρο» παρατηρούμε ότι είναι ο «σκοπός», το ρεφρέν και οι στίχοι «η μάνα που με γέννησε κλαίει κι αναστενάζει,/παιδάκι μου φωνάζει».

Οι πιο γνωστές παραλλαγές του τραγουδιού «τα έρημα τα ξένα», που με μικρές διαφορές, κυρίως ως προς τους στίχους, υπάρχουν πολλές σε όλη την Ελλάδα και τις συναντάμε στη δισκογραφία των δημοτικών τραγουδιών, είναι οι παρακάτω: 1) «τα έρημα τα ξένα», 2) «από μικρός ορφάνεψα στα έρημα τα ξένα», 3) «βαριά είναι τα ξένα», 4) «τα έρημα τα ξένα δεν τά’ χα μαθημένα» (τραγουδά η Β. Πάλλα), 5) «από μικρός ορφάνεψα» (τραγουδά ο Βαγ. Κονιτόπουλος), 6) «από μικρός ορφάνεψα» (τραγουδά ο Σπ. Μπρέμπος) κ.α.

Τα ιστορικά στοιχεία του τραγουδιού «Κάιρο» παραπέμπουν στην περιπέτεια των παλικαριών απ’ τη Νάξο (περίπου 100-150), τα οποία στη διάρκεια της Ιταλογερμανικής κατοχής (1943-1944) έφευγαν κυρίως απ’ τα χωριά της ορεινής Νάξου και απ’ τους όρμους του Λυώνα, της Μουτσούνας, του Πάνερμου και του Καλαντού με βάρκες, περνούσαν στα Κουφονήσια (Ηρακλειά-Δονούσα) και από εκεί με καΐκια έφευγαν στη Μέση Ανατολή όπου κατατάσσονταν στον ελληνικό στρατό που είχε αρχίσει να συγκροτείται εκεί απ’ την εξόριστη στο Κάιρο ελληνική κυβέρνηση.

Οι στίχοι του τραγουδιού αναφέρονται: α) στη φυγή των παλικαριών της Νάξου στο Κάιρο, στην τριήμερη παραμονή τους στη Δονούσα, περιμένοντας τα καΐκια της συμμαχικής αντικατασκοπείας για να τους πάρουν στην Ελευθερία: «τρεις μέρες εκαθόμαστε απάνω στη Ντενούσα...», β) στην τρίχρονη παραμονή στη Μέση Ανατολή: «τρία χρόνια στο Κάιρο...», χωρίς δυνατότητα επικοινωνίας με την πατρίδα και τα αγαπημένα πρόσωπα, γ) στις δυσκολίες αλληλογραφίας με την Ελλάδα: «με πρώτη τροπιλάκατο πού’ ρθενε στην Ελλάδα», δ) στη νοσταλγία των παλικαριών για τη Νάξο: «σ’ ένα δεντρί καθόμουνα κι αγνάντευα τη Νάξο».

Εκτός απ’ τα ιστορικά και γεωγραφικά στοιχεία στο τραγούδι έντονα είναι και τα στοιχεία της ξενιτιάς, παρμένα από δημοτικά τραγούδια του κύκλου της ξενιτιάς, όπως: α) η νοσταλγία: «σ’ ένα δεντρί καθόμουνα κι αγνάντευα τη Νάξο/ κι ούτε στιγμή δεν πέρασε να μην αναστενάξω...»), β) τα βάσανα της ξενιτιάς: «από μικρός στα βάσανα/ κι από μικρός στα πάθη...», γ) ο έρωτας: «δεν μού’ στειλ’ ένα γράμμα/παλιά μου φιλενάδα», δ) η αντιπάθεια στον ξένο τόπο: «και τι θα γίνω τώρα πού’ μια σε ξένη χώρα», αλλά και «δεν πάω πια στο Κάιρο γιατί δεν μου αρέσει...».

Χρονικά η δημιουργία του δημοτικού τραγουδιού «το Κάιρο» συνδέεται με το συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός της ομαδικής φυγής στη Μέση Ανατολή παλικαριών απ’ τη Νάξο και επομένως εντάσσεται στην περίοδο 1943-1945 στη Μέση Ανατολή, με πιθανότερους δημιουργούς του ναξιώτες στρατιώτες, από εκείνους που είχαν το έμφυτο ταλέντο του ορεσίβιου Ναξιώτη να στιχουργούν, χάρισμα που και σήμερα συνεχίζει να επιχωριάζει στα χωριά αυτά με επίκεντρο την Απείρανθο.

Είναι όμως ενδεχόμενο το τραγούδι να δημιουργήθηκε, όταν επέστρεψαν τα παλικάρια απ’ τη Μέση Ανατολή, σε ανάμνηση όσων αυτά έζησαν εκεί. Στην περίπτωση αυτή πιθανότεροι δημιουργοί του είναι οι οργανοπαίχτες της εποχής εκείνης, οι οποίοι στα διάφορα πανηγύρια και γλέντια συνέθεταν κοτσάκια αφιερωμένα στον εκάστοτε χορευτή. Έτσι όταν χόρευε κάποιο από τα παλικάρια που είχαν φύγει στη Μέση Ανατολή, του έπαιζαν και τραγουδούσαν «το Κάιρο».

****

Η Κωμιακίτισσα Ζωή Φατούρου, που γνωρίζει εκατοντάδες δημοτικά τραγούδια, τα περισσότερα απ’ τα οποία και τραγουδάει, υποστηρίζει σε πρόσφατη συνέντευξή της στον γράφοντα ότι το δημοτικό αυτό τραγούδι της ξενιτιάς ακουγόταν στην Κωμιακή και πριν την κατοχή και πάνω στον σκοπό του προστέθηκαν από κάποιους, ενδεχομένως και από γνωστούς εκείνη την εποχή ναξιώτες λαουθιέρηδες, οι στίχοι που αναφέρονται στη φυγή των παλικαριών στη Μέση Ανατολή στη διάρκεια της κατοχής: «τρεις μέρες εκαθόμαστε απάνω στη Ντενούσα/κουτσά στραβά κι ανάποδα οι μέρες επερνούσαν/ με πρώτη τροπιλάκατο πού’ ρθενε στην Ελλάδα/ σου τό’ στειλα το γράμμα παλιά μου φιλενάδα».

Παραλλαγή του τραγουδιού «το Κάιρο», σε αφήγηση της Ζωής Φατούρου, έχει δημοσιεύσει ο Κωμιακίτης φιλόλογος Στάθης Φατούρος (γιος της) στην εργασία του: «Δημοτικά τραγούδια της Κωμιακής», (ΚΩΜΙΑΚΗ τ. Γ΄, σ. 377), όπου το κατατάσσει στα τραγούδια της ξενιτιάς.

****

Ο Στέφανος Ιω. Χωριανόπουλος (Θοδωροστέφανος), απ’ τα παλικάρια της Κωμιακής που έφυγαν την κατοχή μέσω Δονούσας στη Μέση Ανατολή, σε συνέντευξή του στον γράφοντα (το 2000), στην οποία αφηγείται την περιπέτειά του στη Μέση Ανατολή το 1943 και σε ερώτηση: Πόσες μέρες μείνατε στη Δονούσα; απαντά: «τρεις μέρες επομείναμενε, το λέει δα και το τραούδι: τρεις μέρες εκαθόμαστε απάνω στη Ντενούσα...».

Από τα παραπάνω θεωρούμε ότι είναι πολύ πιθανό το τραγούδι «Κάιρο» να είναι Κωμιακίτικο δημοτικό τραγούδι.

****

Από τη μέχρι σήμερα έρευνά μας διαπιστώνουμε ότι το τραγούδι αυτό έχει διασωθεί μόνο στην Κωμιακίτικη μουσική παράδοση. Σε άλλα χωριά δεν το έχουμε μέχρι σήμερα εντοπίσει, ούτε καν στην Απείρανθο.

Σε ένα site στο internet (http://www.rembetiko.gr/forums/archive/index.php/t-25486.html), που ασχολείται με τη μελέτη των δημοτικών τραγουδιών, δημοσιεύεται ένα σχόλιο από κάποια μάλλον Απεραθίτισσα (με το ψευδώνυμο pepe), η οποία φαίνεται ότι έχει γνώσεις γύρω απ’ την παραδοσιακή μουσική, στο οποίο αναφέρεται στο τραγούδι «το Κάιρο» όπως το άκουσε απ’ το γνωστό videάκι του Φρ. Φατούρου που ανέβασε στο blog: http://www.youtube.com/watch?v=82yiIBWaiB8 και στο: http: //koronida.blogspot.gr/ και γράφει: «Αντάρτικα κοτσάκια έχω ακούσει [στην Απείρανθο] να λέγονται στο σκοπό «Κάιρο». Το «Κάιρο» εκτός από σκοπός για συρραφή διστίχων έχει και μερικά στάνταρ στιχάκια που ακούγονται εδώ...» και παραπέμπει στο videάκι του Φρ. Φατούρου (http://www.youtube.com/watch?v=82yiIBWaiB8) και συνεχίζει: «Πρόκειται για μια ιστορία που δεν την καταλαβαίνω ακριβώς, γιατί μου λείπει η σχετική ιστορική πληροφόρηση, αλλά και πάλι είναι της Κατοχής. Ανακατεύουν όμως και άλλα δίστιχα γενικής θεματολογίας, μερικά εκ των οποίων προέρχονται από το αρχικό τραγούδι-πρότυπο, τα «Έρημα τα ξένα» του Δ. Ατραΐδη»

****.

Πολλοί παλιοί Κωμιακίτες που έζησαν την κατοχή και τα αμέσως μετέπειτα χρόνια θυμούνται ότι ο σκοπός και το τραγούδι «το Κάιρο» παίζεται και χορεύεται στην Κωμιακή. Στα άλλα χωριά της ορεινής Νάξου δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι ακουγόταν αυτό το τραγούδι, ούτε έχει καταγραφεί στα τραγούδια της κατοχής ή στα πολεμικά τραγούδια εκείνης της περιόδου, τα οποία έχουν καταγραφεί και δημοσιευτεί.

Το τραγούδι «το Κάιρο» φαίνεται ότι ξεχάστηκε σύντομα, για να επανέλθει τα τελευταία χρόνια στην επιφάνεια από μια παρέα Κωμιακιτών στο Γαλάτσι που μια φορά την εβδομάδα μαζεύονταν στην αποθήκη του Κωμιακίτη «ταχυδρόμου» Γιώργου Κ. Χωριανόπουλου (Βλαχοέργη) στο Γαλάτσι και «έστηναν» γλέντι με τζαμπουνοντούμπακα και πρόχειρους κωμιακίτικους μεζέδες (ασκούδες, ξινότυρο, κρασί, παραδοσιακό ψωμί κ.α.). Εκεί οι Κωμιακίτες τζαμπουνιέρηδες (Σταματοπέτρος, Σταματοτάσος, Φραγκουλοέργης, αλλά και βιολητζήδες όπως ο Ν. Λιανής κ.α.) έπαιζαν και τραγουδούσαν. Εκεί πρωτακούστηκε και το ξεχασμένο «Κάιρο», που άρεσε όμως πολύ και έγινε το «σήμα κατατεθέν» του αυθόρμητου παραδοσιακού γλεντιού «στου Βλαχοέργη στο Γαλάτσι» όπως καθιερώθηκε να λέγεται. Ακολούθησε στη συνέχεια η καταγραφή του σε Video και η ανάρτησή του στο διαδίκτυο.

*****

τρία χρόνια στο Κάιρο

δεν μού’ στειλ’ ένα γράμμα

παλιά μου φιλενάδα.